Cymru Ryfedd a Chyfareddol

Mae’r murlun hynod hwn gan Pete Fowler wedi'i ysbrydoli gan rai o straeon rhyfedd a gwych Cymru, ac wedi’i osod ar y Tŵr Dŵr yng Ngorsaf Drenau Rheilffordd y Great Western – strwythur rhestredig gradd II sy’n dyddio’n ôl i 1932. Mae’r murlun yn cynnwys darluniau sydd wedi’u seilio ar y Mabinogi: dyna ichi Bendigeidfran – Brenin Prydain – a frwydrodd yn erbyn y Gwyddelod. Er torri'i ben, bu'i wŷr yn sgwrsio â hwnnw am wyth deg saith mlynedd. Dyna ichi Blodeuwedd, y ferch a gonsuriwyd o flodau gan ddau ddewin yn wraig i Lleu, ond a drowyd drachefn yn dylluan yn gosb am gynllwynio i ladd ei gŵr. A dyna ichi’r dduwies Rhiannon, sy’n marchogaeth yn well ac yn gryfach na marchogion gorau Pwyll, Pendefig Dyfed. Mae yma’r carw sy’n cael ei ladd gan helgwn claerwyn, dychrynllyd Arawn – Brenin Annwn (yr Arallfyd). Ac mae yma’r frân, sy’n ymddangos drwy gydol y ceinciau fel arwydd o farwolaeth.

Fideo gan Mark James.

Printiadau Giclée

Mae argraffiad cyfyngedig (200) o Furlun Tŵr Dŵr Caerdydd, wedi eu harwyddo gan Pete Fowler, wedi’w comisiynu. Maent ar gael heb eu fframio neu neu gyda ffrâm, mewn maint 1200 mm x 400 mm. Bydd unrhyw elw yn cael ei ddefnyddio ar gyfer cynnal gweithdai creadigol mewn cymunedau ymylol.

Lluniau: Heb ei fframio 1; Heb ei fframio 2; Heb ei fframio 3

Heb ei fframio - £100 + £8 cludiant      Gostyngiad o 10% dros y ‘Dolig - £90 + £8 p&p – gorffen 12 Tachwedd 2019
Mewn ffrâm - £150 + £15 cludiant        Gostyngiad o 10% dros y ‘Dolig - £135 + £8 p&p – gorffen 12 Tachwedd 2019

Mae modd archebu isod. Byddwn yn postio unrhyw archebion o fewn 1 wythnos o dderbyn eich archeb. Nodwch gyfeiriad cludo wrth archebu os gwelwch yn dda. Dylid cyfeirio unrhyw ymholiadau at post@llenyddiaethcymru.org gyda ‘Murlun Tŵr Dŵr Caerdydd’ fel pwnc.

*mae'r cyfraddau postio a phacio a nodir uchod ar gyfer cludiant i’r DU yn unig. Ar gyfer cludiant rhyngwladol, e-bostiwch post@literaturewales.org am ddyfynbris CYN prynu print. 

Opsiynau

Heb ei fframio + cludiant £108.00 GBP Ffram drwchus wen + cludiant £165.00 GBP Ffram drwchus ddu + cludiant £165.00 GBP

Neges gyda'r anrheg (opsiynol)

Cyfeiriad cludo

Codwyd Castell Caerffili gan Gilbert de Clare (1243 – 1295) er mwyn rheoli Morgannwg a rhoi diwedd ar ymgais Llewelyn ap Gruffudd (1223-1282) i ehangu ei diriogaeth. Dywedir bod ysbryd Alice o Angouleme (Boneddiges Werdd Caerffili), sef gwraig de Clare, yn crwydro’r castell, a hithau wedi marw o dorcalon ar ôl i de Clare ladd ei chariad, Gruffudd. Mae ei gwisgoedd gwyrdd yn gwatwar cenfigen ei gŵr. Yn ôl y sôn, mae Gwrach y Rhibyn, a’i llygaid duon, ei chrafangau a’i hadenydd od yn prowlan y tir corsiog o gylch y castell, gan udo yn y niwl. Mae chwedlau eraill o’r sir yn cynnwys Cwcwod Rhisga – y llysenw ar bobl y dref honno. Roedden nhw’n credu bod cwcwod yn dod â haul yn eu sgil, a chan ddymuno tywydd braf drwy'r flwyddyn, dyma dyfu cloddiau uchel ond heb lwyddo i ddal yr un gwcw. Mae Melltith Pantannas i'r gogledd o Gaerffili yn adrodd hanes brenin sy’n melltithio Fferm Pantannas ar ôl i’r ffermwr lleol geisio cael gwared ar dylwyth teg o’i dir. Denwyd Madoc, ŵyr y ffermwr, i ogof gan gerddoriaeth iasol rai wythnosau cyn ei briodas. Wrth gamu o'r ogof, dysgodd iddo fod i ffwrdd am 100 mlynedd a chafodd ei droi'n llwch gan y sioc.

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Patrick Jones / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru

Sefydlwyd Gwaith Haearn Blaenafon yn 1789 a hwn oedd y safle aml-ffwrnais cyntaf a adeiladwyd yn bwrpasol ar gyfer prosesau mwyndoddi a bwerid gan lo a stêm, a'r cyfan yn arloesol. Roedd hyn yn galluogi defnyddio mwyn haearn o ansawdd gwael, gyda chynnwys sylffwr uchel, ac mewn dim o dro lledaenodd y dechnoleg hon i’r pedwar ban. Mae mythau o Dor-faen yn cynnwys Gwynllyw Filwr, a oedd yn fôr-leidr ar afon Gwy tan iddo freuddwydio am darw du a seren wen ar ei dalcen. Daeth o hyd i'r tarw hwnnw yn sefyll ar Stow Hill. Gan teimlo’i fod wedi’i gosbi, edifarhaodd a sefydlu Eglwys Gadeiriol Sant Woolo. O dan Dwmbarlwm, sef bryn ger Cwmbrân, mae trysor cuddiedig a bydd heidiau o wenyn a gwenyn meirch yn ymladd uwch ei ben yn rheolaidd. Arferai Llys Barn fod yno a châi’r euog eu taflu i lawr y rhiw i’w marwolaeth. Roedd y Bwca, sef coblynnod blewog direidus, yn byw dan ddaear yn fan hyn. Yn ôl y sôn, cafodd Cymru ei gwladychu gan y Bwca cyn i bobl ddod yma i fyw, ac roedden nhw’n ysbrydoliaeth i gorachod JRR Tolkien (1892-1973) a ‘Children of the Forest’ George RR Martin (1948-). Dysgodd y Bwca bobl sut i gloddio a bydden nhw’n aml yn chwarae triciau – yn syth cyn cwymp, fe allwch eu clywed nhw’n curo ar waliau’r gwaith. Yn y Mabinogi, roedd Teyrnon yn arglwydd ar Went Is Coed (sef y gwastatir yn ne Coed Gwent). Daeth o hyd i Pryderi’n faban ar ôl torri braich crafanc anferth a geisiodd ddwyn ei ebol.

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Jonathan Edwards / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru

Y Normaniaid a gododd Gastell Cydweli ac ymosodwyd arno droeon gan luoedd Cymru. Mae cysylltiad agos rhyngddo a’r Dywysoges Gwenllian ferch Gruffydd (1100-1136), a briododd Gruffydd ap Rhys Tewdwr (1081-1137). Arweiniodd Gwenllian fyddin y Deheubarth mewn cyrch ar y castell, ond fe’i lladdwyd gerllaw ym Maes Gwenllian. Am sawl blwyddyn, gwelid menyw yno'n chwilio am ei phen toredig. Mae stori arall o Sir Gâr yn sôn am goeden (Derwen Myrddin) a arferai dyfu yng Nghaerfyrddin: pan ddisgynnai honno, yna byddai’r dref hithau’n syrthio. Pan gafwyd gwared â gweddillion pydredig y goeden hynafol o’r diwedd ym 1978, dioddefodd Caerfyrddin o’r llifogydd gwaethaf ers cyn cof. Yn Llyn y Fan Fach yr oedd cartref Merch y Llyn, a briododd â ffermwr lleol. Eu meibion – Meddygon Myddfai – oedd y cyntaf o sawl cenhedlaeth o iachawyr a pherlysieuwyr arbenigol. Yn y Mabinogi, mae’r Twrch Trwyth, sef baedd a felltithiwyd, yn achosi dinistr mawr ar draws Sir Gâr, gyda Chulhwch a’r Brenin Arthur yn ei ymlid mewn ymgais i gyflawni un o'r deugain o heriau cynbriodasol a osodwyd gan Ysbaddaden, tad Olwen, dyweddi Culhwch. 

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Aneirin Karadog, Bethan Hindmarch, Emily Blewitt, Miriam Elin Jones and Keira Spencer / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru

Plasty Tuduraidd caerog yw Castell Oxwich, a godwyd ar safle castell cynharach. Gerllaw, dywedir i Gastell Pennard gael ei godi dros nos gan ddewin a oedd yn wynebu ymosodiad gan y Normaniaid. Bu’r tenant, yr Arglwydd Rhys ap Iestyn, yn bygwth tylwyth teg a fu’n dawnsio ar noson ei briodas. Wedi’u cynddeiriogi, codwyd mynydd o dywod ganddynt yn Iwerddon a gorchuddio’r castell â’r twyni sy’n dal o'i amgylch heddiw. Roedd yr arfordir o’r Mwmbwls i Gŵyr yn arfer bod dair i bum milltir allan yn y môr. Yn y tir gwyrdd rhwng y ddau yr oedd Coed Arian, a hen lwybr meirch anghofiedig yn arwain o Gastell Pen-rhys i Abaty Margam. Gorchuddiwyd hwn gan sawl storm ffyrnig, ac mae pysgotwyr yn sôn am weld adeiladau o dan y dŵr ac am ddod o hyd i weddillion ceirw, baeddod a hyddod. Mae mythau eraill o’r sir yn cynnwys Coeten Arthur ger Reynoldston: carreg fechan a dyfodd drwy hud a lledrith pan daflwyd hi gan y Brenin Arthur. Dywedir bod y garreg yn sychedig a'i bod yn yfed o dro i dro o nant leol. Yn ôl yr hanes, sefydlwyd Abertawe gan y Brenin Llychlynnaidd, Sweyn Forkbeard (OC 960 – 1016) a dywedir mai oddi yno y daw’r enw ‘Swansea’ ('Sweyn's Island’). Mae hwnnw wedi’i gladdu rhwng y ddwy feddrod a gaiff eu hadnabod fel 'Sweyn Howes’.

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Rhys Milsom / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru

Plasty yng nghanol y dref o gyfnod Elisabeth yw Plas Mawr, a hwnnw wedi’i godi rhwng 1576 a 1585. Daliodd pysgotwyr fôr-forwyn yn aber afon Conwy a’i dangos i’r byd ar betws yn y dref. Wrth iddi ddechrau mygu, bwriodd felltith ar bobl ac adeiladau Conwy – yn yr union fan lle llosgodd Neuadd y Dref a llyfrgell yn ddiweddarach. Ar y naill achlysur a'r llall, roedd chwerthiniad y fôr-forwyn i'w glywed yng nghanol y fflamau, ac fe'i gelwir yn Felltith y Fôr-Forwyn. Ymhellach i lawr Dyffryn Conwy mae Llansanffraid, lle rhoddwyd Gwen Ferch Ellis (1542-1591) ar brawf am fod yn wrach. Fe’i cyhuddwyd o fwrw melltith ar gartref Thomas Mostyn, ac fe’i crogwyd maes o law yn sgwâr y dref yn Ninbych. Mae straeon eraill o’r sir yn cynnwys hanes Llyn yr Afanc, sef llecyn ar Afon Conwy lle’r oedd sarff ddieflig yn byw. Yn ôl ar yr arfordir, o dan y dŵr, y mae tiroedd Tyno Helig, rhwng y Gogarth a Bangor. Cafodd y tiroedd hyn eu boddi gan ysbryd pennaeth un o lwythi’r Alban a lofruddiwyd gan Tathal, y barwn di-nod, a oedd â’i lygaid ar goler aur hardd y pennaeth. Roedd Gwendud, merch ffroenuchel y Tywysog Helig, wedi gwrthod priodi Tathal tan y byddai ganddo well statws.

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Eluned Gramich / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru

Codwyd Castell Caernarfon gan Edward y 1af o Loegr (1239-1307) yn ystod ei goncwest digyfaddawd o Gymru. Mae’r mythau o Wynedd yn cynnwys hanes Dinas Emrys, lle ceisiodd y Brenin Gwrtheyrn godi castell. Roedd y waliau’n dal i gwympo o hyd, a daeth Myrddin Emrys o hyd i lyn tanddaearol lle roedd dreigiau coch (Brythonaidd) a gwyn (Sacsonaidd) yn ymladd. Dihangodd Gwrtheyrn i ddyffryn arfordirol (a enwyd yn Nant Gwrtheyrn wedyn), a chartref Rhys a Meinir. Ar fore’u priodas, dilynodd Meinir y traddodiad a mynd i guddio, ond collodd y seremoni a threuliodd Rhys sawl blwyddyn yn chwilio amdani. Un dydd trawyd coeden wag gan fellten a disgynnodd ysgerbwd Meinir ohono. Mae chwedl arall o Wynedd yn cynnwys stori Gelert, ci ffyddlon Llywelyn Fawr (1172-1240), a achubodd faban y tywysog rhag blaidd ond a laddwyd cyn y daethpwyd o hyd i’r mab yn ddiogel. Draw yn ardal Llŷn, cadwodd y Brenin March ab Meirchion y ffaith fod ganddo glustiau ceffyl yn gyfrinach i bawb ond ei dorrwr gwallt, a sibrydodd y peth wrth y ddaear. Tyfodd cyrs yn y fan honno, ac wedi i bibydd eu defnyddio ar gyfer ei bib newydd, byddai honno’n canu: “Mae clustiau march gan March ab Meirchion” drosodd a throsodd tan ddysgodd March allu byw â’i glustiau.

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Llio Maddocks, Nigel Stone, Denise Baker, Roisin McClearn, Amy Briscoe, John Sherlock & Sophie McKeand / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru