Cymru Ryfedd a Chyfareddol

Y Normaniaid a gododd Gastell Cydweli ac ymosodwyd arno droeon gan luoedd Cymru. Mae cysylltiad agos rhyngddo a’r Dywysoges Gwenllian ferch Gruffydd (1100-1136), a briododd Gruffydd ap Rhys Tewdwr (1081-1137). Arweiniodd Gwenllian fyddin y Deheubarth mewn cyrch ar y castell, ond fe’i lladdwyd gerllaw ym Maes Gwenllian. Am sawl blwyddyn, gwelid menyw yno'n chwilio am ei phen toredig. Mae stori arall o Sir Gâr yn sôn am goeden (Derwen Myrddin) a arferai dyfu yng Nghaerfyrddin: pan ddisgynnai honno, yna byddai’r dref hithau’n syrthio. Pan gafwyd gwared â gweddillion pydredig y goeden hynafol o’r diwedd ym 1978, dioddefodd Caerfyrddin o’r llifogydd gwaethaf ers cyn cof. Yn Llyn y Fan Fach yr oedd cartref Merch y Llyn, a briododd â ffermwr lleol. Eu meibion – Meddygon Myddfai – oedd y cyntaf o sawl cenhedlaeth o iachawyr a pherlysieuwyr arbenigol. Yn y Mabinogi, mae’r Twrch Trwyth, sef baedd a felltithiwyd, yn achosi dinistr mawr ar draws Sir Gâr, gyda Chulhwch a’r Brenin Arthur yn ei ymlid mewn ymgais i gyflawni un o'r deugain o heriau cynbriodasol a osodwyd gan Ysbaddaden, tad Olwen, dyweddi Culhwch. 

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Aneirin Karadog, Bethan Hindmarch, Emily Blewitt, Miriam Elin Jones and Keira Spencer / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru