Cymru Ryfedd a Chyfareddol

Sefydlwyd Gwaith Haearn Blaenafon yn 1789 a hwn oedd y safle aml-ffwrnais cyntaf a adeiladwyd yn bwrpasol ar gyfer prosesau mwyndoddi a bwerid gan lo a stêm, a'r cyfan yn arloesol. Roedd hyn yn galluogi defnyddio mwyn haearn o ansawdd gwael, gyda chynnwys sylffwr uchel, ac mewn dim o dro lledaenodd y dechnoleg hon i’r pedwar ban. Mae mythau o Dor-faen yn cynnwys Gwynllyw Filwr, a oedd yn fôr-leidr ar afon Gwy tan iddo freuddwydio am darw du a seren wen ar ei dalcen. Daeth o hyd i'r tarw hwnnw yn sefyll ar Stow Hill. Gan teimlo’i fod wedi’i gosbi, edifarhaodd a sefydlu Eglwys Gadeiriol Sant Woolo. O dan Dwmbarlwm, sef bryn ger Cwmbrân, mae trysor cuddiedig a bydd heidiau o wenyn a gwenyn meirch yn ymladd uwch ei ben yn rheolaidd. Arferai Llys Barn fod yno a châi’r euog eu taflu i lawr y rhiw i’w marwolaeth. Roedd y Bwca, sef coblynnod blewog direidus, yn byw dan ddaear yn fan hyn. Yn ôl y sôn, cafodd Cymru ei gwladychu gan y Bwca cyn i bobl ddod yma i fyw, ac roedden nhw’n ysbrydoliaeth i gorachod JRR Tolkien (1892-1973) a ‘Children of the Forest’ George RR Martin (1948-). Dysgodd y Bwca bobl sut i gloddio a bydden nhw’n aml yn chwarae triciau – yn syth cyn cwymp, fe allwch eu clywed nhw’n curo ar waliau’r gwaith. Yn y Mabinogi, roedd Teyrnon yn arglwydd ar Went Is Coed (sef y gwastatir yn ne Coed Gwent). Daeth o hyd i Pryderi’n faban ar ôl torri braich crafanc anferth a geisiodd ddwyn ei ebol.

Darlun - hawlfraint Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru
Darn ysgrifenedig - hawlfraint Jonathan Edwards / Pete Fowler / Llenyddiaeth Cymru